Ήταν τονικό το πολυτονικό;

Λειτούργησε ποτέ, άραγε, το πολυτονικό ως πραγματικό τονικό σύστημα; Διαβάζουμε συχνά ότι τα εν λόγω σημεία επινοήθηκαν για την αποτύπωση -και, ενδεχομένως, τη διαφύλαξη- τής προσωδιακής εκφοράς των ελληνικών, σε μια περίοδο που αυτή είχε αρχίσει να χάνεται. Ή ακόμα και για να μάθουν να μιλούν "προσωδιακά" οι αλλόγλωσσοι ελληνομαθείς των αλεξανδρινών χρόνων.

Οι μελετητές, όμως, αποφαίνονται ότι η αρχικά περιορισμένη και ακανόνιστη χρήση των τόνων και των πνευμάτων σκοπό είχε την αποφυγή κάποιων συγχύσεων που προκαλούσε η ατονική γραφή. Χρησιμοποιούνταν, κυρίως, για τη διάκριση ομόγραφων λέξεων (είμι/ειμί, νόμος/νομός κτλ). Σε αυτήν την περιστασιακή επίθεση διακριτικών σημείων σε ορθογραφικά αμφίσημες λέξεις δύσκολα θα διέβλεπε κανείς πρόθεση γενικής καταγραφής τής προσωδίας, στα πλαίσια μιας "ρυθμιστικής" φωνητικής. Από το να αποτελούσε το πρώιμο πολυτονικό ένα είδος οδηγού για την "ορθή" προφορά τής ελληνικής, πολύ πιθανότερο φαίνεται να εξυπηρετούσε φιλολογικές και αναγνωστικές ανάγκες παρεμφερείς με αυτές μεταγενέστερων περιόδων- όταν είχε πλέον εκλείψει η προσωδία.

Ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, στον οποίο αποδίδεται η επινόηση τού πολυτονικού, ήταν επίσης ο εμπνευστής του πρώτου συστήματος στίξης. Αν αναλογιστούμε ότι όλη του τη ζωή ασχολούταν με τη φιλολογική επιμέλεια σημαντικών λογοτεχνικών έργων τού παρελθόντος και ότι, γενικά, στην Αλεξάνδρεια πραγματοποιούταν τότε μία πρωτοφανούς έκτασης και έντασης φιλολογική εργασία, δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε τι είδους ανάγκες εξυπηρετούσε η δημιουργία και χρήση κάποιων διακριτικών σημείων. Σαν εργαλεία για τους φιλολόγους-επιμελητές εκείνης τής εποχής πρέπει, πρώτα απ' όλα, να τα δούμε. Ευρύτερη χρησιμοποίησή τους δεν πιστοποιείται και, για πολλούς αιώνες, οι μεν τόνοι ελάχιστα εμφανίζονταν στη γραφή, τα δε σημεία τής στίξης ακόμα λιγότερο, με αποτέλεσμα κάποια στιγμή να εκλείψουν (τα σημερινά σημεία στίξης δεν είναι εξέλιξη εκείνων).

Ισχυρίζομαι, λοιπόν, σε πρώτη φάση, ότι το πολυτονικό δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αληθινά τονικό σύστημα, γιατί μάλλον ποτέ δεν χρησιμοποιήθηκε ως τέτοιο. Είναι απίθανο να διάβασε ποτέ κανείς «προσωδιακά» τα αρχαία ελληνικά στηριζόμενος σε κάποιες σκόρπιες οξείες, βαρείες και περισπωμένες. Όλα δείχνουν ότι επρόκειτο για διακριτικά και όχι φωνητικά σύμβολα. Μόνο έμμεσα, επομένως, μπορεί να ειπωθεί ότι δήλωναν τον προσωδιακό τονισμό. Η δε χρησιμότητά τους ήταν, εν πολλοίς, η ίδια που είναι σήμερα (π.χ. διάκριση των ομογράφων). Μόνο που ο μεταγενέστερος ισοχρονισμός των φωνηέντων και η εξαφάνιση τής προσωδίας κατέστησαν αυτά τα σημεία πιο απαραίτητα από πριν, αφού πλέον παρείχαν και πληροφορίες (για τον χρόνο, ιδίως, των φωνηέντων) απαραίτητες στους μελετητές τής αρχαίας ελληνικής. Αυτό εξηγεί, εν μέρει, και τους λόγους τής ευρύτερης χρήσης τους μετά τον δεύτερο μ.Χ. αιώνα (όταν, δηλαδή, είχε επικρατήσει ο δυναμικός τονισμός). Φυσικά, τότε υπήρχε πια και η καταλυτική παράμετρος Αττικισμός.

Στο επόμενο (με δόσεις θα το πάμε), κάποιες σκέψεις για τη μεσαιωνική καθιέρωση του πολυτονικού ως μόνιμου στοιχείου της γραφής και γιατί αυτή δεν μπορεί να εξεταστεί έξω από τα πλαίσια τής αττικιστικής παράδοσης.