Γλωσσικές φάσεις

Ξανακοίταζα αυτές τις μέρες τις «Συμβάσεις που ακολουθούνται στην ετυμολογία» του Λεξικού Τριανταφυλλίδη. Το άρθρο το έχει γράψει ο καθηγητής Πετρούνιας, ο οποίος φέρνει κάπου για παράδειγμα το θέατρο και συγγενικές του λέξεις. Μου τράβηξε την προσοχή η λέξη θεατρώνης. Aν και αναφέρεται ως λόγιο δάνειο από την ελληνιστική κοινή, ήμουν αρκετά σίγουρος ότι την είχα συναντήσει σε παλιότερο κείμενο.

Καταρχάς, όπως διαπίστωσα μέσω του Thesaurus Linguae Graecae, πρόκειται για λέξη άπαξ, απαντά δηλ. μόνο μια φορά στην αρχαία, ελληνιστική και μεσαιωνική γραμματεία. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι σπάνιζε σαν λέξη - μπορεί απλώς να δείχνει την αδιαφορία των συγγραφέων για ένα τέτοιο επάγγελμα. (Tο ίδιο ισχύει, άλλωστε, και για το συνώνυμο θεατροπώλης.) Δεν αποκλείεται, επίσης, να βρίσκεται και σε κείμενα εκτός της κύριας γραμματείας (ιδιωτικές επιστολές, συμβόλαια κτλ.). Εκτός, όμως, του ότι θεωρώ αμφίβολη τη λεξικογραφική αξιοποίηση αυτού του υλικού, είναι απίθανο ένα λόγιο δάνειο να προέρχεται από τέτοιες δυσπρόσιτες και φιλολογικά αδιάφορες πηγές (άγνωστες άλλωστε, εν πολλοίς, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα). Οπότε το θεατρώνης πιθανότατα αλιεύθηκε από το μοναδικό γνωστό κείμενο στο οποίο απαντά: τους «Χαρακτήρες» του Θεόφραστου.

Είναι σαφής, λοιπόν, η παρουσία της λέξης (για την ακρίβεια, του τύπου θεατρώναι στον Χαρακτήρα του αισχροκερδούς), σε κείμενο που χρονολογείται στο 319 π.Χ. Ο Πετρούνιας γράφει στην αρχή του άρθρου του ότι η ελληνιστική κοινή είναι «η γλώσσα που διαμορφώθηκε περίπου από τον 4ο προς τον 3ο αιώνα π.Χ μέχρι τον 4ο με 5ο αιώνα μ.Χ, και που από άποψη πολιτικής ιστορίας αντιστοιχεί στην εποχή των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου και τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία.» Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι την επομένη του θανάτου του Αλεξάνδρου άρχισαν κιόλας να μιλούν «ελληνιστικά». Απλώς, σε εκείνη περίπου την περίοδο τοποθετείται η αφετηρία των αλλαγών που οδήγησαν (όχι από τη μια μέρα στην άλλη, προφανώς) στη συγκεκριμένη γλωσσική μορφή. Όταν διαβάζεις, λοιπόν, ότι η τάδε λέξη είναι ελληνιστική, δύσκολα πηγαίνει το μυαλό σου στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα.

Στέκομαι στο συγκεκριμένο παράδειγμα επειδή είναι ενδεικτικό κάποιων λεξικογραφικών αδυναμιών που εξακολουθούν να υπάρχουν - παρά την αξιέπαινη εργασία επιστημόνων όπως ο Ε. Πετρούνιας. Έτσι, χωρίς να παραβλέπουμε την ανάγκη αναφοράς στις διάφορες φάσεις της ελληνικής γλώσσας κατά την ετυμολόγηση, ας μην παραγνωρίζουμε και τα προβλήματα που δημιουργεί η χρήση άκαμπτων χρονολογικών κριτηρίων. Αν δηλαδή το θεατρώνης απαντούσε σε κείμενο γραμμένο λίγες δεκαετίες νωρίτερα (κάτι που θα μπορούσε να είχε συμβεί, αφού λογικά θα υπήρχε στη χρήση και τότε) θα λέγαμε ότι είναι λέξη της αρχαίας ελληνικής; Ενώ τώρα τη θεωρούμε λέξη της ελληνιστικής κοινής έστω κι αν, στην πραγματικότητα, δεν απαντά σε κανένα έργο της ελληνιστικής γραμματείας;

Στο λεξικό Μπαμπινιώτη, αν αναρωτιέται κανείς, η λέξη χαρακτηρίζεται μεταγενέστερη. ;)