Σάββατο, Απριλίου 05, 2008

Γλωσσικές φάσεις

Ξανακοίταζα αυτές τις μέρες τις «Συμβάσεις που ακολουθούνται στην ετυμολογία» του Λεξικού Τριανταφυλλίδη. Το άρθρο το έχει γράψει ο καθηγητής Πετρούνιας, ο οποίος φέρνει κάπου για παράδειγμα το θέατρο και συγγενικές του λέξεις. Μου τράβηξε την προσοχή η λέξη θεατρώνης. Aν και αναφέρεται ως λόγιο δάνειο από την ελληνιστική κοινή, ήμουν αρκετά σίγουρος ότι την είχα συναντήσει σε παλιότερο κείμενο.

Καταρχάς, όπως διαπίστωσα μέσω του Thesaurus Linguae Graecae, πρόκειται για λέξη άπαξ, απαντά δηλ. μόνο μια φορά στην αρχαία, ελληνιστική και μεσαιωνική γραμματεία. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι σπάνιζε σαν λέξη - μπορεί απλώς να δείχνει την αδιαφορία των συγγραφέων για ένα τέτοιο επάγγελμα. (Tο ίδιο ισχύει, άλλωστε, και για το συνώνυμο θεατροπώλης.) Δεν αποκλείεται, επίσης, να βρίσκεται και σε κείμενα εκτός της κύριας γραμματείας (ιδιωτικές επιστολές, συμβόλαια κτλ.). Εκτός, όμως, του ότι θεωρώ αμφίβολη τη λεξικογραφική αξιοποίηση αυτού του υλικού, είναι απίθανο ένα λόγιο δάνειο να προέρχεται από τέτοιες δυσπρόσιτες και φιλολογικά αδιάφορες πηγές (άγνωστες άλλωστε, εν πολλοίς, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα). Οπότε το θεατρώνης πιθανότατα αλιεύθηκε από το μοναδικό γνωστό κείμενο στο οποίο απαντά: τους «Χαρακτήρες» του Θεόφραστου.

Είναι σαφής, λοιπόν, η παρουσία της λέξης (για την ακρίβεια, του τύπου θεατρώναι στον Χαρακτήρα του αισχροκερδούς), σε κείμενο που χρονολογείται στο 319 π.Χ. Ο Πετρούνιας γράφει στην αρχή του άρθρου του ότι η ελληνιστική κοινή είναι «η γλώσσα που διαμορφώθηκε περίπου από τον 4ο προς τον 3ο αιώνα π.Χ μέχρι τον 4ο με 5ο αιώνα μ.Χ, και που από άποψη πολιτικής ιστορίας αντιστοιχεί στην εποχή των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου και τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία.» Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι την επομένη του θανάτου του Αλεξάνδρου άρχισαν κιόλας να μιλούν «ελληνιστικά». Απλώς, σε εκείνη περίπου την περίοδο τοποθετείται η αφετηρία των αλλαγών που οδήγησαν (όχι από τη μια μέρα στην άλλη, προφανώς) στη συγκεκριμένη γλωσσική μορφή. Όταν διαβάζεις, λοιπόν, ότι η τάδε λέξη είναι ελληνιστική, δύσκολα πηγαίνει το μυαλό σου στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα.

Στέκομαι στο συγκεκριμένο παράδειγμα επειδή είναι ενδεικτικό κάποιων λεξικογραφικών αδυναμιών που εξακολουθούν να υπάρχουν - παρά την αξιέπαινη εργασία επιστημόνων όπως ο Ε. Πετρούνιας. Έτσι, χωρίς να παραβλέπουμε την ανάγκη αναφοράς στις διάφορες φάσεις της ελληνικής γλώσσας κατά την ετυμολόγηση, ας μην παραγνωρίζουμε και τα προβλήματα που δημιουργεί η χρήση άκαμπτων χρονολογικών κριτηρίων. Αν δηλαδή το θεατρώνης απαντούσε σε κείμενο γραμμένο λίγες δεκαετίες νωρίτερα (κάτι που θα μπορούσε να είχε συμβεί, αφού λογικά θα υπήρχε στη χρήση και τότε) θα λέγαμε ότι είναι λέξη της αρχαίας ελληνικής; Ενώ τώρα τη θεωρούμε λέξη της ελληνιστικής κοινής έστω κι αν, στην πραγματικότητα, δεν απαντά σε κανένα έργο της ελληνιστικής γραμματείας;

Στο λεξικό Μπαμπινιώτη, αν αναρωτιέται κανείς, η λέξη χαρακτηρίζεται μεταγενέστερη. ;)

7 σχόλια:

Νίκος Σαραντάκος είπε...

Χαιρετώ και συγχαίρω για την επανεμφάνιση ύστερα από πολύμηνη σιωπή -διότι τα βιντεάκια δεν πιάνονται.

Για τον θεατρώνη, τώρα, οποιονδήποτε χωρισμό σε κατηγορίες κι αν κάνεις, στις παρυφές θα σου τύχουν παράλογα πράγματα σαν κι αυτό που επισημαίνεις. Ίσως έπρεπε να βάλουν τον Θεόκριτο στην κλασική εποχή. Αλήθεια, ο Μπαμπινιώτης ορίζει κάπου το "μεταγενέστερος" στο λεξικό του;

hominid είπε...

Σας ευχαριστώ για το σχόλιο, κ. Σαραντάκο, και για τη δική σας επανεμφάνιση στο μπλογκ. ;)

"Ο σχετικός με την ελληνιστική εποχή" είναι μια από τις σημασίες που δίνει για το μεταγενέστερος ο Μπαμπινιώτης (φέρνει για παράδειγμα τη "μεταγενέστερη γλώσσα"). Οπότε συμφωνεί με το ΛΚΝ.

Νομίζω ότι απαιτείται κάποια ευελιξία σε τέτοιες περιπτώσεις, γιατί αν είναι ο χρήστης του λεξικού να σχηματίζει λάθος εντύπωση, τότε τι νόημα έχει η ετυμολογική πληροφορία; Μπορεί π.χ. το θεατρώνης να το έλεγαν μόνο στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα και να μην πέρασε καν στην ελληνιστική κοινή.

Ανώνυμος είπε...

Γεια χαρά,

Κοίτα να δεις! Το έλεγξα και σχεδόν έχεις δίκιο για το "θεατρώνης". Για το λόγου το αληθές δες το πρόσφατο επιστημονικό αρθράκι του Eric Csapo: "The Men Who Built the Theatres: Theatropolai, Theatronai, and Architektones", στο Epigraphy of the Greek theatre (επ. P. Wilson), Oxford University Press 2007. Γράφει λοιπόν ο Csapo στην πρώτη παράγραφο του άρθρου του: "It is, therefore, disappointing to find no epigraphical attestation of the terms theatrones or theatropoles..."
Λίγο παρακάτω δηλώνει για το "θεατροπώλης" ότι απαντά άπαξ στον Πολυδεύκη, ο οποίος παραφράζει (;) Αριστοφάνη (επομένως η λέξη μάλλον ανάγεται στον 5ο π.Χ. αιώνα). Για το "θεατρώνης" παραπέμπει στον Θεόφραστο, αλλά και στον πάπυρο P.Oxy. 4502, που σώζει ελεγείο του Νικάρχου, αλλά πότε έζησε αυτός; Γράφω από το σπίτι και δεν μπορώ να το ελέγξω (και ομολογώ ότι δεν τον έχω ξανακούσει τον κύριο). Ο πάπυρος πάντως χρονολογείται, κατά Csapo (που βεβαίως ακολουθεί τον εκδότη του παπύρου, τον Parsons), μάλλον στον 1ο αιώνα μ.Χ. Βλέπεις οι πάπυροι δεν έχουν περάσει ακόμη στο TLG, τουλάχιστον όχι όλοι.
Τέσπα, αυτά πληροφοριακά επειδή έτυχε να πέσω πάνω στο άρθρο του Csapo προσφάτως (και έχει πλάκα· φαίνεται ότι οι αρχαίοι μισθώναν τα θέατρα σε ιδιώτες)

hominid είπε...

Ευχαριστώ, ανωρθώγραφε, ούτε παραγγελία να το είχα το άρθρο του Csapo. ;) Χρησιμότατες οι πληροφορίες.

Ο Νίκαρχος επιγραμματοποιός ήταν και υπάρχει μέρος της δουλειάς του στην Παλατινή Ανθολογία - αλλά όχι το συγκεκριμένο, που βρέθηκε αργότερα όπως είπες.

Φοινικιστής είπε...

Αν θυμάμαι καλά, για τη σημασία των όρων ελληνιστικός και μεταγενέστερος κάνει λόγο ο Γ. Μπαμπινιώτης στη Συνοπτική Ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Βρίσκομαι εκτός Αθηνών και δεν μπορώ να δώσω ακριβή παραπομπή.

hominid είπε...

Ούτε εγώ έχω πρόχειρο το βιβλίο - θα το κοιτάξω από βδομάδα. Ευχαριστώ.

hominid είπε...

Ευχαριστώ τον Φοινικιστή που μου έστειλε τη σελίδα από το βιβλίο του Μπαμπινιώτη. Εγώ, δυστυχώς, διαπιστώνω τις συνέπειες της εκτεταμένης ακαταστασίας. ;)